Rethinking the meaning of meat

Rethinking the place of meat in (religious) traditions through ritual intervention

Dit project heeft tot doel om tot een beter begrip te komen van de rol van vlees bij feestelijke voedseltradities. Ook wordt ernaar gestreefd om samen met diverse deelnemers mogelijkheden voor verandering te ontwerpen, onderwijl rekening houdend met de betekenissen die participanten in zulke praktijken toeschrijven aan vlees(gerechten). Vanuit het idee dat geritualiseerd gedrag verandering kan belemmeren, maar ook kan bevorderen, stelt dit project de vraag: Wat is het potentieel van rituele interventies bij het ondersteunen van een transitie naar meer gezonde en duurzame voedingspraktijken? Het project baseert zich op de overtuiging dat de samenleving benaderingen en instrumenten nodig heeft die academici en burgers helpen om praktijken die als erfgoed aangemerkt kunnen worden, kritisch te heroverwegen en eventueel opnieuw vorm te geven. Zulk erfgoed is betekenisvol voor mensen omdat het hen in staat stelt om verbindingen met het verleden te maken en daarmee hun verbeelding van mogelijke toekomsten vormgeeft.

In mei 2023 startte bij het lectoraat aan de Reinwardt Academie voor Cultureel Erfgoed het project: Rethinking the place of meat in (religious) traditions through ritual intervention. Dit is een subproject van COHERENT (COllaborative HEritage REsearch and iNTervention design), waar NWO subsidie aan heeft toegekend en dat is ontwikkeld binnen de NWA-route Levend Verleden. Het project heeft de looptijd van een jaar.

De consumptie van vlees op het huidige niveau wordt beschouwd als een bron van verschillende problemen op het gebied van milieu, gezondheid en dierenwelzijn. Onderzoek toont aan dat het bewustzijn over deze keerzijden van vlees toeneemt – zowel in Nederland als daarbuiten¹. Desondanks blijft de consumptie van vlees onverminderd doorgaan. Dit fenomeen wordt wel beschreven als de meat paradox². Er zijn allerlei motivaties voor aan te wijzen waarom mensen vlees blijven eten. In de wetenschap worden ze vaak kortweg ondergebracht bij de vier N’s: vlees eten zou natuurlijk, noodzakelijk, normaal en lekker (van het Engelse ‘nice’) zijn³. Deze redenen, met uitzondering van de laatste, zijn in de literatuur vervolgens ook weer ontkracht of scherp genuanceerd⁴. Een andere verklaring voor het (blijven) eten van vlees kan echter gevonden worden in het feit dat vleesconsumptie is ingesleten in veel tradities, inclusief aanverwante religieuze feesten, en sociaal-culturele voedselpraktijken. En dat is waar dit onderzoek zich op richt. We nemen in onze benadering afstand van individuele consumptiekeuzes en leefstijlen.

Vlees als onderdeel van feestelijke voedseltradities gaat gepaard met een bepaalde gewenning, routinematigheid en vanzelfsprekendheid. In sommige gevallen vormt vlees een zeer gewaardeerd onderdeel en wordt het zelfs als onmisbaar beschouwd. Dit maakt het lastig om vleesconsumptie terug te dringen of op te geven. Echter, anders bekeken kunnen tradities juist ook verandering bevorderen. Sterker nog, een traditie moet meegaan met de tijd om levensvatbaar te blijven. Tradities zijn niet statisch: ze zijn afhankelijk van plaats, tijd en actoren, en altijd aan transformatie en variatie onderhevig⁵.

Het gegeven dat geritualiseerd gedrag verandering niet alleen kan belemmeren, maar juist ook in gang kan zetten, vormt een belangrijk uitgangspunt in dit onderzoeksproject. Vaak bieden tradities genoeg aanknopingspunten voor verandering. Wanneer de vorm of functie van een traditie onder de loep worden genomen, blijkt misschien wel dat bepaalde onderdelen (zoals wat er gegeten wordt) prima kunnen worden aangepast zonder dat de kern van de traditie (denk aan onderliggende waarden) verloren gaat.

Dit project is een participatief actieonderzoek, wat inhoudt dat wij als onderzoekers nauw met diverse deelnemers samenwerken. Participanten brengen hun persoonlijke ervaringen met (religieuze) voedselpraktijken en hun historisch begrip in. Samen met participanten worden mogelijkheden voor verandering co-ontworpen en getest, terwijl we tegelijkertijd rekening houden met de betekenissen die deelnemers binnen dergelijke praktijken toekennen aan vlees(gerechten). We nodigen mensen uit om tijdens of in aanloop naar een feestelijke voedseltraditie in hun privésetting een kleine of grotere verandering aan te brengen, gericht op het benutten van het potentieel van erfgoed om duurzame toekomsten te creëren. De trans disciplinaire projectgroep – zie onder – brengt diverse, relevante concepten in op het gebied van geschiedenis, religiewetenschap, erfgoedstudies en sociologie. Waar zit ruimte om een twist te geven aan een oud gebruik? Hoe kan de traditie zo worden vormgegeven dat de prominentie van vlees wordt verminderd? Aan de hand van de uitkomsten van dit actieonderzoek stellen we steeds onze richting bij. Het project volgt zo beschouwd de fasen van een interventiecyclus: probleemarticulatie, co-design, implementatie en reflectie.

Het overkoepelende doel van het onderzoek is om tot een beter begrip te komen van de rol van vlees bij feestelijke voedseltradities. We pogen, kortom, ons inzicht te vergroten in de betekenissen, praktijken en normen waar vlees mee verbonden is. De centrale vraag in dit project luidt: wat is het potentieel van rituele interventies bij het ondersteunen van een transitie naar meer gezonde en duurzame voedingspraktijken?

De eerste gekozen casus betreft de kerstmaaltijd, omdat deze traditie onder een zeer groot deel van de Nederlanders jaarlijks wordt gevierd en 80% daarbij vlees op tafel heeft staan⁶. De tweede casus betreft de barbecue, waarbij vlees eveneens de norm is onder het overgrote deel van de inwoners van Nederland. Waar het kerstdiner een religieuze oorsprong kent, is de barbecue zoals we die kennen een meer seculiere traditie die door vele culturen in Nederland – Surinaams, Nederlands(e Antillen), Turks – wordt gepraktiseerd. Beide tradities markeren een moment in het kalenderjaar. De aanloop van kerst begint al met advent en het diner vindt plaats tijdens de donkere winterdagen; met de barbecue wordt vaak de zomer en het buitenleven ingeluid. Deze beide feestelijke voedseltradities betreffen jaarlijks terugkerende praktijken waar mensen allerlei (positieve) associaties aan verbinden, zoals sociaal contact, gezelligheid en saamhorigheid. Eromheen bestaat een uitgebreide beeldcultuur die zulke associaties reproduceert en zo vlees koppelt aan feestelijkheid.

De uitkomsten van het onderzoeksproject Rethinking the place of meat in religious traditions through ritual intervention zijn in elk geval één wetenschappelijk artikel en een handelingskader voor erfgoedinterventies in (semi)private settings, gericht op een duurzame toekomst voor mens en planeet.

Projectgroep en partners:

• Prof. dr. Hester Dibbits (Lector, Reinwardt Academie, AHK) hoofdaanvrager en subprojectleider
• Dr. habil. Mirella Klomp (Theoloog, Protestantse Theologische Universiteit)
• Prof. dr. Peter-Ben Smit (Theoloog, Universiteit Utrecht, VU)
• Dr. Hilje van der Horst (Socioloog, WUR - Wageningen University & Research)
• Moos Koning MA (Etnoloog en uitvoerend onderzoeker van het project)
• Mijs Besseling MA (Kunsthistorica en uitvoerend onderzoeker van het project)
• Melissa Korn (IkEetCultuur) en Lotte Sluiter (partners; programmamakers)
• Femke Oudejans (student-assistent Reinwardt Academie, AHK)
   

Update: Emotienetwerken
Door Hester Dibbits (Reinwardt Academie) en Marlous Willemsen (Imagine IC) is emotienetwerken ontworpen. Middels deze gespreksmethode onderzoeken deelnemers samen de complexe interacties tussen mensen en erfgoed en mensen onderling. Het traint mensen om zich kritisch tot erfgoed te verhouden en het gesprek daarover te voeren door oog te hebben voor de dynamiek rond erfgoed en de eigen en andermans positie daarin. Dit kan ons helpen bij de vaak emotioneel geladen omgang met het verleden in het heden.
In augustus en september hebben twee pilots emotienetwerken plaatsgevonden over de casus ‘barbecue met vlees’ met mensen uit het eigen netwerk van de onderzoekers. In oktober vonden vervolgens drie sessies emotienetwerken plaats over dezelfde casus, waar studenten van de Reinwardt Academie aan deelnamen. Alle sessies werden opgenomen met videocamera voor analysedoeleinden. De methode emotienetwerken hielp bij het blootleggen van de meerstemmigheid en complexe dynamiek rond het onderwerp. Het heeft diverse inzichten opgeleverd.

Update: Fieldlab bij Pakhuis de Zwijger
Op dinsdagavond 14 november kwamen wij met een kleine groep deelnemers tezamen in Pakhuis de Zwijger voor het ‘FieldLab’ Is vlees heilig?. Deze interactieve avond kwam tot stand in samenwerking met programmamakers Lotte Sluiter en Melissa Korn. We hebben een interventietool getest die uit twee fasen bestond. Eerst vroegen we deelnemers welke onderdelen en factoren allemaal een rol spelen bij de totstandkoming van hun kerstmaaltijd en om deze vervolgens in kaart te brengen. Daarna zijn we gaan kijken waar aanknopingspunten zitten voor een kerst met minder vlees. Na een inspirerende videoboodschap van cultuurpsycholoog Joanna Wojtkowiak van de Universiteit voor Humanistiek, expert op het gebied van ritueel herontwerp, vroegen we deelnemers om met elkaar te brainstormen over hoe zij bepaalde momenten, onderdelen of rituelen van het kersmaal zouden (her)ontwerpen tot een feest met minder vlees of een bewustere omgang met vlees. Het leverde boeiende uitkomsten en inzichten op, waar we weer verder mee aan de slag gaan.

Update: Living Lab van start
In november 2023 hebben we in het kader van kerst een ‘ Living Lab’ gelanceerd. In dit ‘levende lab’, waaraan studenten over een periode van acht weken deelnemen, documenteren zij de voorbereidingen op hun kerstmaaltijd in private setting. Wat zijn belangrijke onderdelen, aspecten en factoren in de totstandkoming van het kerstdiner? En wanneer worden belangrijke beslissingen met betrekking tot het menu gemaakt? Studenten zullen foto’s maken, communicatie in kaart brengen en informele interviews houden met familieleden. Ook zullen ze een kleine of grotere verandering aanbrengen in (de aanloop naar) hun kerstmaaltijd die moet bijdragen aan een vermindering van vleesconsumptie. Het maakt niet uit of de interventie slaagt. Het belangrijkste is dat deze wordt uitgevoerd om daarna samen te kunnen reflecteren op wat er wel of niet werkte en wat er een volgende keer anders zou kunnen. Alles verloopt volgens de richtlijnen die wij van een ethische commissie vanuit de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK) hebben meegekregen.

Update: Living Lab afgerond
Na afloop van de kerst kijken we terug op een succesvol ‘Living Lab’. Door de deelname van 17 studenten hebben we waardevolle inzichten vergaard. Naast het verzamelen van verschillende verslagen over hun kerstmaaltijd, zijn er ook meerdere interventies uitgetest – dat wil zeggen: acties om tijdens de kerstmaaltijd minder vlees te eten. De interventies varieerden van de regie over een bepaald gerecht naar zich toetrekken en deze vegetarisch maken tot het opperen van een geheel veganistisch kerstfeest. We kunnen constateren dat er bij meer dan de helft van de studenten afgelopen kerst minder vlees op de kerstafel stond. Ook hebben verschillende deelnemers aangegeven geïnspireerd te zijn en dit te willen doorzetten naar volgend jaar. Eén van onze deelnemers sprak over diens ervaring met de interventie:  "Omdat we het nu één keer zo hebben gedaan, daardoor denk ik dat het volgend jaar ook anders kan. Misschien kunnen we dan wel volledig vegetarisch of vegan koken." De opgedane ideeën zullen worden verwerkt in een wetenschappelijk artikel en handelingskader.

Update: Meaning of Meat X Hogeschool van Amsterdam 
Op 12 en 13 maart 2024 vond een tweede Fieldlab plaats bij studenten Voeding en Diëtiek van de Hogeschool van Amsterdam. Zij volgen momenteel het vak Food & Urban Vitality, waarbij ze voedselproductiesystemen analyseren en zelf duurzaamheidscriteria moeten opstellen. De overlap tussen dit vak en ons onderzoeksproject betreft interventie-ontwerp, het bezig zijn met waardensystemen en de transitie richting meer duurzame en gezonde voedingspraktijken. Door te vertellen over ons onderzoek nodigden wij zo’n 70 studenten uit om door een erfgoedbril naar voedselpraktijken te kijken. Zo boden wij hen een ander perspectief.

Daarna gingen de studenten zelf aan de slag. Met behulp van de door ons doorontwikkelde interventietool brachten zij alle onderdelen en aspecten van een gekozen feestelijke maaltijd in kaart. Vervolgens gingen zij op zoek naar aanknopingspunten om het eten van vlees tijdens die traditie te verminderen. Wie bepaalt en waar zit ruimte om te interveniëren? Hoe pak je dat aan en waar moet je rekening mee houden? Na afloop ontstonden mooie gesprekken.

Wij kijken blij terug op de samenwerking die voor ons allebei geslaagd was. Studenten zijn geprikkeld om op een andere manier na te denken over eten en bewuster geworden van de impact van vlees en hun eigen handelingsvermogen daarbij. Wij hebben de tweede versie van de interventietool kunnen testen en belangrijke feedback opgehaald.

Oproep
Is vlees met het kerstdiner, de iftar, de jaarlijkse buurtbarbecue of Pasen heilig voor jou? Of wil jij wel anders, maar je familie, vrienden of buren niet? Laten we samen kijken wat een interventie voor jou/jullie zou kunnen betekenen. Als je ervoor open staat een bijdrage te leveren aan dit onderzoek of je hebt een goed idee voor een gelegenheid waar het mogelijk is om een interventie te testen, neem dan graag contact op via moos.koning@wur.nl en/of mijs.besseling@ahk.nl. Ook met een minimale inspanning kun je ons al verder helpen, bijvoorbeeld door een foto op te sturen van wat er bij jou allemaal op tafel staat met het kerstdiner of door een peiling wel/geen vlees te houden onder je buren met het oog op de aankomende buurtbarbecue. Het is allemaal welkom. We horen graag van je!

Verwacht
De output van het onderzoeksproject Rethinking the Meaning of Meat in tradition through (ritual) intervention zal in elk geval een wetenschappelijk artikel en een handelingskader zijn. Naar verwachting worden deze in juni gepubliceerd. Houd deze projectpagina in de gaten als je nieuwsgierig bent! 

¹Dagevos, Hans, David Verhoog, Peter van Horne, Robert Hoste, 2023. Vleesconsumptie per hoofd van de bevolking in Nederland, 2005-2022. Wageningen, Wageningen Economic Research, Nota 2023-139. 14 blz.; 2 fig.; 2 tab.; 12 ref.
²Oleschuk, M., Johnston, J., & Baumann, S. (2019, June). Maintaining meat: Cultural repertoires and the meat paradox in a diverse sociocultural context. In Sociological Forum (Vol. 34, No. 2, pp. 337-360).
³Ibidem.
⁴Ibidem. Leroy, Frédéric, Praet, I. (2015). Meat traditions. The co-evolution of humans and meat. In Appetite, (Vol. 90, pp. 200-211).
⁵Manuscript handelingskader Hester Dibbits (nog niet gepubliceerd)
⁶80 procent eet vlees met kerst, maar wij gaan aan het Kerstdiernee | World Animal Protection

Jaar

2023